با از راه رسیدن فصل بازگشایی مدارس، ویترین‌های لوازم‌التحریر با هجوم رنگ‌ها و طرح‌های چشم‌نواز خارجی، صحنه را برای رقابت فرهنگی آماده می‌کنند. در این میان، شخصیت‌های فانتزی بیگانه، از جمله «لبوبو» و «کرومی » که سفر خود را به دنیای کودکان و نوجوانان غالباً از مسیر عروسک‌های محبوب آغاز کرده است، با طراحی‌های فریبنده خود، به سرعت در ناخودآگاه نسل جوان ایرانی ریشه می‌دوانند. این پدیده، که در نگاه اول صرفاً یک روند سرگرم‌کننده به نظر می‌رسد، در بطن خود حامل لایه‌هایی از “قدرت نرم” و تأثیرات فرهنگی عمیق است؛ جریانی نامحسوس که به تدریج، نمادها و میراث غنی فرهنگی ایران را از عرصه رقابت در ذهنیت نسل امروز به حاشیه می‌راند.
این وضعیت، پرسشی اساسی را در ذهن برمی‌انگیزد: چرا نمادها و شخصیت‌های بومی ایران، با وجود پیشینه تاریخی و فرهنگی پربارشان، در جذب و ماندگاری در ضمیر ناخودآگاه نسل جدید، در برابر موج کاراکترهای وارداتی ناکام مانده‌اند؟ آیا این چالش صرفاً به ضعف در استراتژی‌های بازاریابی و تولید محتوا بازمی‌گردد، یا ریشه‌های عمیق‌تری در مسائل هویتی و اجتماعی ما نهفته است؟ در این گفت وگو، سفری خواهیم داشت به کالبدشکافی این پدیده فرهنگی و بررسی پیامدهای بلندمدت آن بر هویت ملی.
دکتر مصطفی آب روشن، جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی، درباره معنای این گرایش و پیامدهای آن توضیح می‌دهد.
جذابیت و همذات‌پنداری نوجوانان با کاراکترهای فانتزی
به گفته مصطفی آب روشن، استقبال نوجوانان و جوانان از کاراکترهایی مانند لبوبو در لوازم‌التحریر فانتزی، معانی متعددی در سطح اجتماعی و فرهنگی دارد:«در دنیای امروز، با گسترش اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، فرهنگ‌های مختلف به راحتی به یکدیگر دسترسی دارند. کاراکترهای خارجی مانند لبوبو به نوعی نمایانگر یک فرهنگ جهانی هستند که توانسته‌اند جذابیت خاصی برای نسل جدید پیدا کنند.»
او ادامه می‌دهد:«نوجوانان و جوانان معمولاً در جستجوی تجربه‌های جدید و فرار از فشارهای روزمره هستند. کاراکترهای فانتزی و بامزه می‌توانند به آن‌ها حس خوشایندی بدهند و دنیایی متفاوت از واقعیت را برای آن‌ها فراهم کنند.»
همذات‌پنداری با شخصیت‌های فانتزی یکی از دلایل اصلی جذابیت آن‌ها برای نوجوانان است
آب روشن توضیح می‌دهد که همذات‌پنداری با شخصیت‌های فانتزی یکی از دلایل اصلی جذابیت آن‌ها برای نوجوانان است:«کاراکترهای فانتزی معمولاً شخصیت‌های خاص و منحصر به فردی دارند که می‌توانند با احساسات و تجربیات نوجوانان همخوانی داشته باشند. این همذات‌پنداری باعث می‌شود که این کاراکترها برای آن‌ها جذاب‌تر شوند.»
به گفته این جامعه‌شناس، طراحی رنگارنگ و جذاب این کاراکترها، به ویژه در لوازم‌التحریر، نقش مهمی در جلب توجه نوجوانان دارد.او همچنین اشاره می‌کند که استفاده از لوازم‌التحریر با کاراکترهای محبوب، به نوجوانان کمک می‌کند تا با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و احساس تعلق به یک گروه خاص را تجربه کنند.این موضوع می‌تواند به تقویت دوستی‌ها و روابط اجتماعی آن‌ها کمک کند.
آب روشن تأکید می‌کند:«بطور کلی، جذابیت کاراکترهای فانتزی مانند لبوبو نشان‌دهنده تمایل نسل جدید به تجربه‌های جدید، فرار از واقعیت، و ایجاد ارتباطات اجتماعی است که می‌تواند پیامدهای مثبت و منفی‌ای در سطح فرهنگی و اجتماعی داشته باشد.»
ضعف نمادهای بومی در رقابت با کاراکترهای خارجی
آب روشن با بیان اینکه عدم موفقیت نمادهای بومی و شخصیت‌های ایرانی در رقابت با کاراکترهای خارجی می‌تواند به دلایل مختلفی مرتبط باشد، می‌گوید:«کاراکترهای خارجی معمولاً از طریق رسانه‌های جهانی، فیلم‌ها، انیمیشن‌ها و بازی‌های ویدئویی به طور گسترده‌تری معرفی می‌شوند. در حالی که شخصیت‌های ایرانی ممکن است به اندازه کافی در رسانه‌ها و فرهنگ عمومی دیده نشوند.»
به گفته آب روشن می‌گوید:«طراحی کاراکترهای خارجی معمولاً بسیار جذاب و متنوع است و می‌تواند به راحتی توجه نوجوانان را جلب کند. در مقابل، شخصیت‌های بومی ممکن است از نظر طراحی و رنگ‌آمیزی کمتر جذاب باشند.»
این جامعه‌شناس همچنین تأکید می‌کند:«نوجوانان و جوانان امروز به دنبال تجربه‌های جدید و متفاوت هستند. اگر شخصیت‌های ایرانی نتوانند با نیازها و خواسته‌های این نسل همخوانی داشته باشند، احتمال کمتری وجود دارد که مورد توجه قرار گیرند»
مصطفی آب روشن درباره نقش رسانه‌های اجتماعی و اینترنت می‌گوید:«با گسترش اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، فرهنگ‌های غربی به سرعت در حال نفوذ به جوامع مختلف هستند. این نفوذ می‌تواند باعث شود که نوجوانان به سمت کاراکترهای خارجی گرایش پیدا کنند.»
برای تقویت جایگاه شخصیت‌های ایرانی در میان نسل جدید، نیاز به تولید محتوای باکیفیت، تبلیغات مؤثر و ایجاد ارتباط قوی‌تر با نیازها و خواسته‌های نوجوانان احساس می‌شود
او ادامه می‌دهد:«تولید محتوای جذاب و باکیفیت حول شخصیت‌های ایرانی ممکن است کمتر انجام شده باشد. انیمیشن‌ها، فیلم‌ها و بازی‌هایی که بر پایه شخصیت‌های بومی ساخته شده‌اند، ممکن است نتوانسته باشند استانداردهای جهانی را رعایت کنند.»
به گفته این آسیب‌شناس اجتماعی، برخی از شخصیت‌های بومی ممکن است برای نسل جدید آشنا نباشند یا نتوانند با تجربیات روزمره آن‌ها ارتباط برقرار کنند. این موضوع می‌تواند باعث شود که نوجوانان کمتر به این شخصیت‌ها جذب شوند.
او می‌افزاید: «نوجوانان به طور طبیعی به سمت سرگرمی‌هایی که در سطح جهانی محبوب هستند، تمایل دارند. این موضوع می‌تواند باعث شود که شخصیت‌های بومی در سایه قرار گیرند. برای تقویت جایگاه شخصیت‌های ایرانی در میان نسل جدید، نیاز به تولید محتوای باکیفیت، تبلیغات مؤثر و ایجاد ارتباط قوی‌تر با نیازها و خواسته‌های نوجوانان احساس می‌شود.»
جذابیت خارجی یا ضعف سیاست‌گذاری داخلی؟
آب روشن درباره دلایل مصرف گسترده محصولات خارجی و کاراکترهای آن‌ها توضیح می‌دهد:«مصرف گسترده محصولات خارجی و کاراکترهای آن‌ها می‌تواند ناشی از ترکیبی از عوامل جذابیت خود کاراکترها و فقدان سیاست‌گذاری فرهنگی و اقتصادی داخلی باشد.»
به گفته آب روشن، کاراکترهای خارجی معمولاً دارای طراحی‌های جذاب، نوآوری‌های هنری و داستان‌های قوی هستند که توانسته‌اند توجه مخاطبان را جلب کنند به‌طوری که احساسات و تجربیات انسانی را به خوبی منتقل می‌کنند. این امر باعث می‌شود که برای مخاطبان در نقاط مختلف دنیا قابل فهم و جذاب باشد.
«نبود حمایت کافی از تولیدکنندگان محتوای داخلی، مانند اعطای تسهیلات مالی، مشوق‌های مالیاتی و حمایت‌های دولتی، می‌تواند مانع از رشد و توسعه صنایع فرهنگی شود.»
او همچنین تأکید می‌کند:«سرمایه‌گذاری کمتر در زمینه تولید محتوای بومی و انیمیشن می‌تواند منجر به کیفیت پایین‌تر و عدم رقابت‌پذیری با محصولات خارجی شود.عدم وجود استراتژی‌های مشخص و مؤثر برای ترویج فرهنگ و هنر بومی نیز می‌تواند به تضعیف هویت فرهنگی و کاهش تمایل به مصرف محصولات داخلی منجر شود.»
این جامعه‌شناس ادامه می‌دهد:«آموزش ناکافی در زمینه‌های هنری، طراحی و تولید محتوا می‌تواند باعث شود که نسل جدید نتواند به خوبی با مفاهیم و شخصیت‌های بومی ارتباط برقرار کند.»
نقش خانواده و مدارس در شکل‌دهی فرهنگی
این آسیب‌شناس اجتماعی درباره نقش خانواده‌ها و مدارس در مواجهه با مصرف محصولات فرهنگی خارجی توضیح می‌دهد:«خانواده‌ها و مدارس نقش بسیار مهمی در شکل‌دهی به نگرش‌ها و رفتارهای فرهنگی کودکان و نوجوانان دارند. این دو نهاد می‌توانند تأثیرات مثبت یا منفی بر مصرف محصولات فرهنگی، از جمله کاراکترها و محتوای خارجی، داشته باشند.»
خانواده و مدرسه نقش مهمی در شکل‌دهی به نگرش‌ها و رفتارهای فرهنگی کودکان دارند. این دو نهاد می‌توانند تأثیرات مثبت یا منفی بر مصرف محصولات فرهنگی داشته باشند
به گفته آب روشن، خانواده‌ها با ارائه الگوهای رفتاری و انتخاب‌های فرهنگی خود، تأثیر زیادی بر فرزندان دارند. اگر خانواده‌ها به محصولات داخلی توجه کنند و آن‌ها را تشویق کنند، احتمال بیشتری وجود دارد که فرزندان نیز به سمت مصرف این محصولات گرایش پیدا کنند.
او ادامه می‌دهد:«خانواده‌ها می‌توانند با برقراری گفتوگوهای فرهنگی و آموزشی درباره پیامدهای مصرف محصولات خارجی و تأثیرات آن‌ها بر هویت فرهنگی، آگاهی فرزندان را افزایش دهند.»
وی در ادامه درباره نقش مدارس می‌گوید:«مدارس می‌توانند با آموزش مفاهیم فرهنگی، هویت ملی و ارزش‌های بومی، دانش‌آموزان را نسبت به اهمیت مصرف محصولات داخلی آگاه کنند.»
او اضافه می‌کند:«برگزاری فعالیت‌های فرهنگی، مانند نمایشگاه‌ها، کارگاه‌های هنری و برنامه‌های آموزشی درباره فرهنگ و هنر بومی، می‌تواند به تقویت حس تعلق و هویت فرهنگی در دانش‌آموزان کمک کند.»
راهکارهای ورود کاراکترهای ایرانی به ناخودآگاه کودکان
آب روشن اشاره می‌کند برای اینکه کاراکترهای ایرانی بتوانند به طور مؤثر وارد ناخودآگاه کودکان شوند و تأثیر مثبتی بر هویت فرهنگی و اجتماعی آن‌ها بگذارند، اقدامات متنوعی باید صورت پذیرد:«کاراکترها باید ویژگی‌های شخصیتی غنی و متنوعی داشته باشند که کودکان بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند. این شخصیت‌ها می‌توانند شامل قهرمانان، ابرقهرمانان، و شخصیت‌های تاریخی و افسانه‌ای باشند. طراحی کاراکترهایی که نمادهای فرهنگی و ارزش‌های ایرانی را نمایان کنند، می‌تواند به شناسایی هویت ملی کمک کند.»
وی ادامه می‌دهد:«داستان‌هایی که حول محور کاراکترهای ایرانی شکل می‌گیرند باید جذاب، آموزنده و سرگرم‌کننده باشند و کودکان را به تفکر وادار کنند. تولید محتوای چندرسانه‌ای مانند انیمیشن، بازی‌های ویدیویی و کتاب‌های مصور می‌تواند به گسترش نفوذ کاراکترها در زندگی کودکان کمک کند.»
طراحی کاراکترهایی که نمادهای فرهنگی و ارزش‌های ایرانی را نمایان کنند، می‌تواند به شناسایی هویت ملی کمک کند
آب روشن تأکید می‌کند:«برنامه‌هایی که کاراکترهای ایرانی را معرفی می‌کنند و فعالیت‌های خلاقانه دارند، شناخت کودکان از این شخصیت‌ها را تقویت می‌کند. مدارس می‌توانند برنامه‌های آموزشی درباره فرهنگ و تاریخ ایران طراحی کنند و والدین نیز باید به اهمیت مصرف محتوای فرهنگی ایرانی آگاه شوند و فرزندان خود را با کاراکترهای ایرانی آشنا کنند.»
او می‌گوید:«برگزاری جلسات آموزشی برای والدین و ایجاد اپلیکیشن‌ها و بازی‌هایی بر اساس کاراکترهای ایرانی می‌تواند به یادگیری و سرگرمی کودکان کمک کند. با توجه به این اقدامات، کاراکترهای ایرانی می‌توانند به طور مؤثر وارد ناخودآگاه کودکان شوند و تأثیرات مثبتی بر هویت فرهنگی آن‌ها بگذارند. این فرایند نیازمند همکاری میان نهادهای فرهنگی، آموزشی، خانواده‌ها و تولیدکنندگان محتوا است.»
آینده هویت فرهنگی کودکان ایرانی
این جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی، درباره آینده هویت فرهنگی کودکان ایرانی توضیح می‌دهد:«اگر روند فعلی ادامه پیدا کند، آینده هویت فرهنگی کودکان ایرانی می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار گیرد. با گسترش اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، کودکان ایرانی به محتوای فرهنگی و سرگرمی از سرتاسر جهان دسترسی پیدا می‌کنند. این امر می‌تواند منجر به تأثیرپذیری از فرهنگ‌های دیگر و کاهش توجه به هویت فرهنگی ملی شود.»
اگر سیستم آموزشی به ترویج فرهنگ و تاریخ ایران بپردازد و والدین نیز به اهمیت این موضوع آگاه باشند، کودکان می‌توانند نسبت به هویت فرهنگی خود احساس تعلق بیشتری داشته باشند
به گفته آب روشن، این دسترسی همچنین می‌تواند باعث ایجاد ترکیبی از فرهنگ‌ها شود که ممکن است به غنای هویت فرهنگی کمک کند، اما در عین حال، خطر از دست رفتن عناصر اصلی هویت ملی نیز وجود دارد. اگر سیستم آموزشی به ترویج فرهنگ و تاریخ ایران بپردازد و والدین نیز به اهمیت این موضوع آگاه باشند، کودکان می‌توانند نسبت به هویت فرهنگی خود احساس تعلق بیشتری داشته باشند. حفظ و ترویج زبان و ادبیات فارسی در خانواده‌ها و مدارس نیز می‌تواند به تقویت هویت فرهنگی کمک کند.
آب روشن در پایان تأکید می‌کند:«اگر روند تأثیرپذیری از فرهنگ‌های خارجی ادامه یابد بدون اینکه تلاشی برای حفظ هویت ملی انجام شود، ممکن است نسل‌های آینده نسبت به ریشه‌های فرهنگی خود بی‌توجه شوند و با تعارض بین هویت ملی و هویت جهانی مواجه شوند که می‌تواند منجر به سردرگمی در شناخت خود شود.
بطور کلی، آینده هویت فرهنگی کودکان ایرانی بستگی به تعادل میان تأثیرات جهانی و تلاش‌های داخلی برای حفظ و تقویت فرهنگ ملی دارد. اگر نهادهای آموزشی، خانواده‌ها و تولیدکنندگان محتوا به شکل مؤثری همکاری کنند، می‌توان انتظار داشت که هویت فرهنگی کودکان ایرانی همچنان قوی و پویا باقی بماند، اما در غیر این صورت خطر فراموشی و کم‌رنگ شدن هویت ملی وجود دارد.»
منبع: ایرنا
ثبت دیدگاه